SAFRANBOLU DIŞ CEPHE KALEMİŞLERİ

Hayatı güzelleştirme ve yaşanılan yeri süsleme kaygısı insanoğlu var olduğundan beri bizimle beraberdir.  Türk süsleme sanatının temelleri Orta Asya’ya kadar gider. Kara Hoço ve Bezeklik bölgesinde, Türk süsleme sanatının temelleri izlenir. Süsleme sanatlarından olan kalemişleri ise, Türk-İslam sanatında köklü bir geçmişe ve donanıma sahiptir. Çeşitli tarz ve dönemleri(Selçuki, klasik, barok…) olan bu sanatımız 16. Yüzyıl klasik dönemde zirveye çıkmıştır. Süleymaniye, Topkapı Sarayı ve Rüstem Paşa camileri gibi 16. Yüzyıl şaheserleri kalemişleri ile sanatımızda değerli yerlerini almışlardır. İstanbul’dan tüm Anadolu’ya kadar, hatta tüm Osmanlı coğrafyasında “İstanbul temalı kalemişleri” ise evlerde ve konaklarda (Mehmet Ali Ağa Konağı, Datça gibi) kendine yer bulmuştur. [1-6]

Camilere, türbelere, konak ve ev gibi mimari yapıların genellikle içyapılarına, kubbe ve tavanlarına, duvarlarına; ahşap, sıva, bez ve deri gibi yapılar üzerine boyalar ile yapılan süslemelere kalemişi denir.  Yapan ustalar kalemkâr ya da nakkaş olarak anılır. Sıva üstü kalemişlerinde hat yazılarda altın varak kullanıldığı görülmüştür. Kalemişleri; sıva üstüne, taş ve mermer üstüne, ahşap üstüne, deri ve bez üstüne uygulanabilir.  Osmanlı’da sıva üstü kalemişleri dini ve sivil mimaride kendine çokça yer bulmuştur.  Ülkemizde günümüze ulaşan en eski kalemişlerinden birisi İznik’te Kırgızlar Türbesindedir. 14. yüzyıla tarihlenir. Kalemişleri farklı teknikler kullanılarak yapılabilir. Doğal ve suni boyalar kullanılmıştır.[1-6]               

Kalemişlerinin desenleri, motifleri, figürleri, mimari yapının biçimine ve türüne göre kalemkar ya da nakkaş tarafından tasarlanır. Safranbolu ilçemizde dış cephelerde daha çok sıva üzerine kalemişleri uygulanmıştır. Safranbolulu kalemkârlar kalemişlerinin en güzel örneklerini vermişlerdir. Safranbolu’nun kalemişleri arasında hat, stilize çiçek ve bitkisel motifler, armudi ve damla şekilli desenler, çarkıfelek motifi, hayvan figürleri kullanılmıştır. Boyamada yaygın kullanılan renkler ise; kırmızı, mavi, yeşil, siyah, kahverengi ve sarıdır. Mavi zemin üzerine ay ve nazar bocuğu da çizimler arasındadır. Ali Baba türbesinin dış duvarlarına yeşil zemine sarı çizgiler ile çok güzel bir sarık nakşedilmiştir. Nakşedilen hat çizimlerinde ise armudi form, damla motifi ve nar motifleri rahatlıkla seçilebilir.

Kalemişlerinden bahsederken mutlaka Mektepçiler evinden bahsetmek gerekir. Gözden kaçabilen bu ev çok güzel kalemişleri ile süslüdür. Dış cephesinin kalemişleri çok ince ve detaylıdır. Binanın yapılış tarihi 1787 yılına kadar geri gider. Dış yüzeyinde çarkıfelek motifi, hayvan ve bitki figürleri bulunmaktadır. Günümüze kadar güzelliğini ve canlılığını korumuştur.

Safranbolu gerçekten tarihi dokusu ile büyüleyici bir kenttir.  Özenle korunması gereken kalemişleri ise gözden kaçan ayrıntılarının en güzellerinden bir tanesidir. Kentimiz geçmişten gelen güzel bir birikime sahip. Bu birikime sahip çıkmak ve geleceğe taşımak için öncelikle bu eserlerin ve bu çalışmaların farkında olmamız gerekir. Tüm kalemişleri bir kitap dâhilinde belgelenebilir. Desenleri, motifleri anlamları ile anlatılabilir. Safranbolu kalemişlerinde hangi tekniklerin kullanıldığı hatta hangi boyaların kullanıldığı güzel bir kitap konusu olabilir. Medeniyet kendini gizliyor, bizlerin, öğrencilerin, gençlerin onu bulup, çıkarması anlatması gerekiyor.  Bu makale en çok bu farkındalığı oluşturmak, kalemişlerini korumak ve geleceğe taşımak ve eski ustaların ne kadar titiz çalıştığını göstermek için yazıldı. Ödevlerimizden bir tanesi de eski ustaları bulmak, tekniklerini öğrenmek ve isimlerini yaşatmaktır. Buradan eski ustaları da saygı ve sevgi ile analım.

Kaynaklar

1.            Acun, H., KALEMİŞİ TEKNİĞİNİN FARKLI BİR UYGULANIŞI VE GÜMÜLCİNE ETMEKCİZÂDE AHMET PAŞA (YENİ) CAMİİ.

2.            Hatipoğlu, O., XIX. YÜZYIL OSMANLI CAMİLERİNDE KALEM İŞİ TEZYÎNÂTI. 2007.

3.            Kabakçı, B., KONYA SULTAN SELİM / SELİMİYE CAMİSİ’NDEKİ KALEMİŞİ ÇALIŞMALARININ GRAFİKSEL AÇIDAN İNCELENMESİ. 2002.

4.            Karaca, B., BURDUR ve ÇEVRESİNDE BULUNAN CAMİLERİN AHŞAP ÜZERİNE KALEMİŞİ SÜSLEMELER. 2017.

5.            Keskiner, C., TEZHİB, MİNYATÜR, KALEM İŞİ ve HAT.

6.            Üçer, K., Gökkubbe Yansımaları. 2015.